عنوان مقاله:  بررسی جایگاه نور و کاربرد آن در فضاهای نمایش آثار موزه ای

محققان: 

ابوالفضل صادقپورفیروزآباد 

اطلاعات تماس:       این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید       09361263988

سید محمود میر عزیزی

اطلاعات تماس:       این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید       09113728076

چکیده

امروزه مسئله نور و نورپردازی در موزه ها یک اصل بسیار مهم است، زیرا نور پردازی مناسب برای تشویق و جلب توجه به موضوعات به نمایش در آمده ضروری است و در عین حال عدم کنترل آن ممکن است عاملی برای صدمه زدن به آثار موزه ای محسوب شود. لذا نیازهای نوری با توجه به نوع و جنس آثار به نمایش در آمده، بطور گسترده ای از موزه ای به موزه دیگر و از بخشی به بخش دیگر در یک موزه واحد متنوع است.
نور و کاربرد آن در موزه ها و تأثیر آن بر آثار و اشیاء موزه ای یکی از مهمترین مباحثی است که همواره برای طراحان موزه و موزه داران اهمیت ویژه ای دارد، بنابراین قبل از هر چیز می بایست ماهیت و جنس نور و چگونگی تأثیر آن بر آثار و اشیاء موزه ای را مورد مطالعه قرار داد، سپس بهترین و مناسب ترین شیوه های نورپردازی را با توجه به شرایط موزه ای و انواع اشیاء گزینش نمود. همچنین نورپردازی در موزه مقوله ایست که نقش مهمی را در حفظ آثار تعیین می کند و بر میزان آمادگی فرد بازدید کننده و واکنش های وی موثر بوده و می توانند از دیدگاه روانشناسی موجب نشاط و یا خستگی وی گردد.
هدف این پژوهش دست یابی به اصول و استانداردهای نورپردازی در موزه ها با توجه به نوع آثار موزه ای و همچنین بررسی تاثیر گذاری آن جهت جذب مخاطب موزه می باشد. روش تحقیق این مقاله به صورت توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و میدانی می باشد.
واژگان کلیدی: موزه، نور، نورپردازی، آثار موزه ای

مقدمه
نورپردازی در موزه ها پارامتری بسیار مهم می باشد. چرا که نور زیاد برای ترغیب و جلب توجه به آثار و موضوعات به نمایش در آمده ضروری است و در عین حال عدم کنترل صحیح و علمی آن، ممکن است عاملی برای صدمه زدن به آنها محسوب شود. نیازهای نوری بطور گسترده ای از موزه ای به موزه ی دیگر و از بخشی به بخش دیگر در یک موزه ی واحد متنوع است، که این بنا به جنس و نوع اثر هنری و تاریخی متفاوت است
بنابراین امروزه درک جایگاه نورپردازی نکته مهمی است که اگر اصولی و مطابق با استانداردهای موزه ای انجام شود، به ارتقای کیفیت چیدمان آثار کمک می کند، در غیر این صورت، باعث افت دکور و دلزدگی می شود. بطور مثال اکثر اوقات نمی توانید نورپردازی غیر اصولی خانه تان را تشخیص دهید، اما علایم و پیامدهای آن را حس می کنید. علایمی مثل سردرد، چشم درد و احساس نارضایتی از دکوراسیون خانه بدون اینکه دلیل مشخصی داشته باشد. بدین جهت اگر نورپردازی خانه را به صورت اصولی و آگاهانه اجرا کنید، فضای خانه تمیز، وسيع و خوشایند به نظر می رسد.
نور پردازی در هر مکانی باید متناسب با ویژگی های معماری آن مکان و نحوه قرار گیری فضاها باشد، و ضمن تامین نور مورد نیاز باید با سبک چیدمان نیز هماهنگ باشد. امروزه یک نورپردازی خوب بیش از هر چیز به میزان نورگیری در روز مرتبط است تا دست کم نور مورد نیاز در طول روز را با ترکیبی از نور طبیعی و در صورت نیاز نور مصنوعی تامین کند. هریک از گالری های موزه از طریق پنجره، میزانی از نور طبیعی را دریافت می کند، اما این امر به آن معنا نیست که از نور کافی در طول روز برخوردار است. با توجه به کاربردهای مورد نظر یک موزه و همچنین مقدار نور طبیعی که به آن راه می یابد ممکن است کیفیت و کمیت این نور کافی نباشد. این کیفیت و کمیت به نحوه قرار گیری موزه و سپس هر یک از تالارها، اندازه و فرم گالری ها، ابعاد آن و تعداد پنجره ها و آنچه در برابر پنجره قرار دارد، بستگی دارند.
این پژوهش در صدد آن است تا با بررسی جایگاه نور و کاربرد آن در فضاهای نمایش آثار موزه ای و عوامل مهم و تعیین کننده همچون اثرات مخرب نورهای طبیعی و مصنوعی بر مواد و اشیاء با ارزش در نورپردازی آثار موزه ای را بررسی نماید.
نور در موزه
در معماری موزه، نور عملکردی فراتر از روشن کردن فضا داشته و به عنوان یکی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار می گیرد. نور یکی از مهم ترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه ای در معماری موزه برخوردار است. اصلی ترین کارکرد نور، چه طبیعی و چه مصنوعی، روشن کردن فضا و فرم های ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با این حال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل :
1-زیبایی شناسی
۲- مفهومی و معنایی
3- نمادین
مورد استفاده قرار می گیرد که آنرا نورپردازی می نامیم.
نورپردازی خوب در موزه یک شراکتی است از هنر و علوم و مهندسی چون ترکیبی است از زیباشناسی و نگهداری مناسب اشیاء و شکل ساختمان موزه و سیستم تکنیکی موزه.
نور خیلی حساس، تأثیر گذارنده است روی آثار هنری، کیفیت نور در یک موزه نه تنها به نوع چراغش بلکه به نوع تابش آن و انعکاس نور بستگی دارد و همه اینها در فکر و دید بازدید کننده تأثیر مستقیم دارد. طراحی نور مسئله بسیار پیچیده است، مقدار تابش نور، رنگ نور، جهت نور و حرکت نور همه اینها کمک می کند به دید بهتر اشياء، استاندارد مقدار نور در اروپا تعيين شده که لوکس (LUX) برای اندازه گیری مقدار نور استفاده می شود، یک فوت شمع (۳۲ سانت ) به مقدار ده لوکس روشنایی دارد. حداکثر مقدار نور گروه آقای گری تامسون در کتاب (Museum Enviroment ) اشياء را از نظر حساسیت آنها نسبت به نور به سه دسته تقسیم کردند و همچنین آنها استفاده از نور طبیعی را پیشنهاد کرده اند.
گروه اول : اشیایی که حساسیت زیادی دارند نسبت به نور مثلا پارچه ها، لباس های قدیمی، نقاشی های آبرنگ، آثار چاپی، چرم های رنگ شده، پوست پر که حداکثر برای اینها لوکس 50 (۵ عدد شمع ۳۲ سانتی)
گروه دوم : اشیایی که کمتر حساسیت دارند نسبت به نور مثل نقاشی رنگ روغن، چرم های طبیعی، شاخ، استخوان، عاج حداکثر نور برای اینها . ( 200Lux)
گروه سوم : اشیایی که به نور حساسیت ندارند مانند فلزات، سنگ و سرامیک و طلا و شیشه، حداکثر نور برای اینها (300Lux) می باشد.
نور در تالارهای نمایش دو گونه است
الف) نور طبیعی
نور طبیعی یکی از ابزارهای فعالیت موزه ها به شمار می آید و جهت صرفه جویی در نیروی برق و روشنایی بدیهی است که باید ساختمان، تالارهای نمایش و کلیه قسمت های موزه به طریقی ساخته شوند که از نور طبیعی بتوان بیشترین استفاده را کرد. نور طبیعی چه روشن و چه کم رنگ کمک می کند به جلوه رنگ ها، نور طبیعی همیشه با زمان روز تغییر می کند و این تغيير اثر می گذارد روی دید بازدید کننده و باعث می شود که بیننده هوشیار باشد. نور خورشید می تواند از سقف تالار و از طريق نورگیرهای سقفی تالار را روشن کند و این نور، از آنجا که به طور یکسان در تالار می تابد و منتشر می شود، بسیار مناسب است. نور طبیعی ممکن است از بالا یا پهلو داده شود.
ب) نور الکتریکی
برای روشنایی، نور خورشید به تنهایی کافی نیست و باید از برق کمک گرفت؛ چراغ های کوچک درون ویترین ها، چراغ های متمرکز بر روی اشیاء نیز به منظور روشن نمودن بیشتر اشياء موزه بازرگانی (اسناد تجاری و بانکی و ..) مورد نیاز می باشد. هر یک از این چراغ ها باید دارای کلید مخصوص بوده، کاملا مستقل باشند و به هنگام استفاده از آنها باید جراغ های سقفی خاموش شوند تا تداخل ایجاد نگردد. كلية چراغ های موزه باید به کنتور اصلی واقع در بخش فنی و یا نگهبانی متصل باشد تا در هنگام تعطیلی موزه و یا در مواقع ضروری بتوان از طریق کنتور اصلی تمام و یا تعدادی از چراغ ها را خاموش کرد.
بهتر است که از چراغ های مهتابی در تمامی قسمت های موزه مانند قسمت های خارجی، سالن سخنرانی، راهروها و زیرزمین استفاده کرد؛ زیرا مصرف برق آن کم و مقرون به صرفه است. ولی چراغ های مهتابی (فلورسنت) به علت دارا بودن اشعه ماورا بنفش گاه برای اشياء مضرند. به منظور بهره گیری از وسایل نمایشگاهی متحرک چون پانل ویترین و ... وجود چند جراغ متحرک در تالارهای نمایش کاملا ضروری است. بنابراین به علت انعطاف پذیری تالار، سیستم نور نیز باید کاملا انعطاف پذیر باشد و به این منظور باید پریز و کلیدهای مختلف در تالار قرار داد که در مورد لزوم توسط رابط ها از آنها استفاده شود. برای نتیجه از این بحث که در رابطه با نور پردازی به اشياء موزه کردم، جا دارد توصیه های انجمن بین المللی موزه ها را که در بروشور روشنایی و مراقبت از آثار و نمونه ها به نمایش گذاشته در موزه ها در آمده خاطرنشان سازیم :
سعی شود در تمامی سالن هایی که حاوی اشیاء ظريف است، هوا تصفيه شود، میزان رطوبت ثابت بماند و تا حد ممکن به ۵۵ درصد نزدیک باشد، دمای هوا نیز ثابت و در حدود ۱۸ درجه سانتیگراد باشد. برای آن بخش از دیوارها که با پارچه پوشیده نشده و در مورد سقف ها، در صورتی که چراغ های روشنایی در گلویی ها تعبیه شده باشد، از رنگ های مات حاوی اکسید روی یا اکسید دو تیتان که اشعه ماورای بنفش را جذب می کنند، استفاده شود. در سالن هایی که مجهز به نورگیرهای سرتاسری است نکات زیر رعایت شود : اگر ارتفاع سقف خیلی زیاد نیست، در سقف روشنایی مصنوعی به منظور تکمیل نور خورشید تعبيه شود تا به هنگام شب جایگزین نور طبیعی شود. این روشنایی مصنوعی را که نور چراغ های فلورسنت است، می توان طوری تنظیم کرد که احتیاجی به هدایت نور روی اشیا نباشد. نور گیر باید مجهز به شیشه هایی باشد که اشعه مادون قرمز و ماورای بنفش را از خود عبور ندهند. (سروقد مقدم، ۱۳۷۷، ۶۴)
از آنجا که مبحث نور از فاکتورهای بسیار موثر در طراحی موزه است، به تفصیل بدان می پردازیم: نور از جمله عوامل موثر بر پوسیدگی اشیا موزه است که بیشتر بر مواد آلی (کاغذ، پارچه، و تابلوهای نقاشی) تاثیر می گذارد. مکانیسم
پوسیدگی از طریق نور، هنوز به خوبی شناخته نشده است. می توان چنین در نظر گرفت که همه انواع نور، چه مرئی و چه غیر مرئی، طبیعی یا مصنوعی، موجب پوسیدگی و فرسایش اشیاء می شوند. جسمی که نور به آن می تابد و نسبت به نور حساس است، دیر یا زود می پوسد و نهایتا از بین می رود. این روند به نسبت مدت و شدت قرار گرفتن در معرض نور، نوع تشعشع و نوع شی ممکن است سالها یا قرن ها به طول بکشد. به تجربه ثابت شده که بعضی از مواد پیش از سایرین نسبت به نور حساس هستند. ترکیب فیزیکی و شیمیایی این اشیاء و همین طور ماده رنگی آنها به میزان حساسیت آنها به نور موثر است. به طور کلی نورپردازی نامناسب بر اشیا سبب ایجاد مشکلات زیر می شود:
الف) خسارت ناشی از قرار گرفتن در معرض مستقیم اشعه ها که می تواند بر حسب شدت، مدت، طول موج (مثلا اشعه ماوراء بنفش) و شرایط آب و هوایی متفاوت باشد
ب) زیان های ناشی از تاثیرات نورپردازی (به طور مثال، افزایش دمای اتاق ها) خورشید و منابع نور مصنوعی، علاوه پر نور مرئی، مقدار مشخصی اشعه های غیر مرئی (ماوراء بنفش و مادون قرمز) نیز ساطع می کنند. نور ماوراء بنفش (که طول موج آن کوتاهتر است) عمدتا به دلیل تاثیر واکنش های طیفی- شیمیایی خطرناک است و نور مادون قرمز (با طول موج بلند تر) حرارت زا است. شدت نور مستقیم خورشید، برحسب شرایط ده ها یا حتی صدها بار بیشتر از انواع رایج نورهای مصنوعی است. نور غیر مستقیم خورشید حتی شدیدتر از نورافکن است. به نحوی که نور روز معمولی ممکن است از 000/100 لوکس تجاوز کند.
اشعه ماوراء بنفش نور خورشید نیز نسبت به منابع مصنوعی بیشتر و به مراتب خطرناکتر است. مقایسه چراغ فلورسنت (منبع سرد) و لامپ گداخته (منبع گرم) افشان نشان می دهد که چراغ فلورسنت بیش از لامپ گداخته نور ماورای بنفش ساطع می کند. نور روز همچنین از نظر شدت، جهت و طول موج نیز بسیار متفاوت است و تنظیم آن به دلیل وابستگی اش به آب و هوا دشوار است. مشکل نور روز از شکل فضای موزه جدایی ناپذیر است و به همین دلیل استفاده از نور روز سبب موفقیت ها و شکست های بسیار در معماری موزه است. (امین شیرازی، ۱۳۸۲، ۳)
هماهنگی فضا و منبع نور در درجه اول اهمیت قرار دارد. برای مثال یک اتاق بسیار مرتفع با یک روزنه نسبتا کوچک در بالای آن را به خوبی می توان با نور منعکس شده بر روی دیوار ها روشن نمود، ضمن آنکه ارتفاع اتاق جریان طبیعی هوا را تسهیل می کند. برای کنترل تابش نور، چگونگی انتشار و ایجاد سایه نیز از وسایل ثابت و متنوعی می توان استفاده نمود. از لایه های جاذب نور مانند موانع نیمه شفاف و شیشه مات و لایه های شفاف (شیشه طبیعی و مصنوعی) می توان برای فیلتره کردن نور و پراکنده کردن آن استفاده نمود. این لایه ها اشعه های زیان بار را تنها تا حدودی کاهش می دهند، موانع کدر مانند سایبان های کرکره ای با شبکه شبکه می باید خارج از قاب شیشه ای قرار گیرند. شکل آنها در درجه اول به مدار خورشید - و یا به عبارت دیگر به عرض جغرافیایی- و درجه دوم به جهت قرار گرفتن آنها بستگی دارد. در صورتی که این گونه سایبان ها قابل تنظیم نباشد، از بین بردن تاثیرات مزاحم سایه روشن ناشی از تغيير موقعیت خورشید دشوار می شود و متعاقبا بر ارایه اشیا و نمایش آن نیز لطمه می زند. وسایل قابل تنظیم بیش از همه با تغییر پذیری نور طبیعی تناسب دارند و امتیاز عمده آنها این است که در نور کم می توان روزنه ها را باز گذاشت و تمام نورها موجود را به داخل هدایت کرد و در عین حال می توان آنها را حسب زاویه تابش نور تنظیم نمود. به نقش این روزنه ها می توان بشرح زیر اشاره نمود:
الف - محافظت در مقابل نور خورشید
ب - تنظیم شدت نور
ج - چگونگی انتشار نور
د - می توان از آنها برای انعکاس نور طبیعی نیز استفاده نمود. (نعیمیان، ۱۳۷۶، ۳۷)
وی مزایای استفاده از سیستم نورپردازی «ال ای دی» را کاهش گرما و مصرف انرژی کمتر، بازدهی بیشتر در نورپردازی، قابلیت انعطاف پذیری و عمر بالای آن دانست. کارشناسان معماری بر این باورند که یکی از دلایل عدم تمایل ایرانیان برای رفتن به موزه طراحی ساختمان و طراحی داخلی بنای موزه های موجود در کشور است . آنها بر این باور هستند که ساختمان اغلب موزه های کشور برای موزه ساخته نشده و پیش از آن که آن ساختمان تبدیل به موزه شود، کاربری دیگری داشته است. این در حالی است که معماران معاصر معتقدند که فضا و معماری موزه ها باید به گونه ای باشد که به حس جست و جوی ناشناخته ها و علاقه به تجربه غیر معمول مراجعه کنندگان به آن فضا، پاسخ دهد . (ارژمند، ۱۳۸۳، ۸۲)
ساختمان موزه بین انواع بناها و آثار مختلف معماری با توجه به آن که معمار در طراحی اثر خود باید به فرهنگ، تمدن گذشته و مفاهیم انتزاعی توجه داشته باشد، مفهوم گراترین پروژه معماری را با خود یدک می کشد که معنا و محتوای اصلی آن دغدغه طراح است؛ چرا که موزه ها مجموعه هایی برای ارتباط بر قرار کردن مخاطب امروزی با دنیای گذشته است. موزه های ما علاوه بر آن که بسیار اندک و مهجور بوده اند به جز برخی موارد استثنایی نتوانسته اند با مخاطب ارتباط بر قرار کنند. این در حالی است که موزه های دنیا در دوران معاصر فعالیت های خود را در خصوص نحوه ارتباط با مخاطب گسترده کرده اند. (مولا جولی، ۱۳۶۳، ۲۹)
نورپردازی در موزه ها
موزه گنجینه ای ارزشمند از فرهنگ و هنر است که نگهداری و حفاظت از آثار اولین وظیفه هر ملتی نسبت به گذشتگان و نوادگان آن است. آیندگان در مورد ما قضاوت خواهند کرد. در این مهم یکی از اصلی ترین فاکتورهای موثر در جلوگیری از تخریب آثار نورپردازی آنهاست.
نکات کلیدی در نور پردازی موزه ها
١- خوب دیدن شی از هر نظر که شامل انتخاب دمای رنگ مناسب برای رویت رنگ اصلی شی ، زاویه تابش مناسب برای رویت بهتر فرم و حجم آن و نیز جلوگیری از خیرگی چشم می باشد.
۲- محدودیت هایی که در رابطه با نگهداری اشیاء وجود دارد.
3- حفاظت از شی در مقابل نورهای مضر مادون قرمز که باعث تسریع در فعل و انفعالات شیمیایی می گردد و اشعه ماورای بنفش که اثر سوئی بر مواد می گذارد و رنگ را از بین می برد. لازم به توضیح است اشیاء با ارزش از نظر میزان حساسیت به نور دسته بندی می شوند؛ فلز و سفال و سرامیک در صورتی که روی آنها نقاشی نباشد (اجسام منقوش حساسیت بالاتری دارند) و کاغذ، ابریشم، تابلو نقاشی و ... در هر حال بایستی لیست الكتروکامپ و مشخصات اشیاء در اختیار نور پرداز قرار گیرد که با توجه به حساسیت، نورپردازی خاص خود را داشته باشند. مثلا برای نور پردازی نسخ خطی چون بسیار حساس هستند ۵۰ لوکس ( نهایتا ۳ ساعت در روز ) نور تنظیم می شود.
4- دفع کردن حرارت منبع نور
5- صرفه جویی در مصرف انرژی
6- سهولت تعویض یا تعمیر منابع نوری (کمال، ۱۳۶۳، ۲۳)
روش های نورپردازی
شی و معماری هر دو به نور زنده هستند و نور قادر است پیام های فراوانی را ارسال کند که تاثیرات احتمالی آن عبارتست از: راهنمایی کردن، آگاهی دادن، جدا کردن و بهم پیوستن، مخفی یا آشکار کردن، بزرگ و کوچک کردن و تولیدی شادی یا اندوه.
استفاده ناشیانه از نور می تواند سبب تحریف فضا شود. از اینرو نور پردازی باید در جهت تاکید بر واقعیت باشد و نباید با استفاده از شیشه رنگی، سطوح انعکاسی و غیره، رنگ ها را تغییر داد. روشنایی موزه متناسب با آمادگی بازدید کننده، سبب واکنش وی شده و ممکن است موجب تحرک یا خستگی وی شود. بنحوی که سایه روشن های نورانی شدید و سریعا متغير، حتی زرد موجب خستگی بسری یا عصبی شدن بازدید کننده می شوند. میزان روشنایی عمومی باید به اندازه ای باشد که از کنتراست بیش از حد اجتناب شود. در مواردی که میزان افزایش یا کاهش روشنایی سریع و زیاد است، باید یک منطقه واسطه تطبیقی با انتقالی فراهم شود، بنحوی که بازدید کننده قادر باشد، به سطح جديد روشنایی عادت کند. کنتراست برای درک محیط لازم است، اما در موزه باید هوشمندانه تنظیم شود. بنحوی که همه اشیا و سطوح هم اندازه در میدان دید، تا حد ممکن به یک نسبت روشن شوند. خیرگی چشم، زمانی اتفاق می افتد که شی روشن شده تحت تاثیر حضور عمل روشنتر در میدان دید قرار گیرد. چشم، خیرگی در نور روز را بهتر از نور مصنوعی تحمل می کند. زیرا در هنگام روز منبع روشنایی بالاتر است. چنانچه حذف منبع خیرگی ممکن نباشد، باید سطح روشنایی عمومی را افزایش داد. فشار جشم از طريق خیرگی، نقش مهمی در معماری موزه دارد. فشار چشم ممکن است نه تنها در رابطه شی، بلکه در فضای نمایشگاه، هرجا که میدان دید دارای کنتراست های شدید است بروز کند، جهت نور بر طراحی کلی موزه تاثیر عمده ای دارد و از اینرو زوایه تابش نور باید مورد مطالعه قرار گیرد. نوری که بطور مایل نسبت به مسیر دید از بالا و از کنار می آید، ادارک را تسهیل میکند. در حالیکه در همان محور خط دید، نور هیچگونه کنتراستی ایجاد نکرده و سبب تحريف ادارک می شود. این ملاحظات نه تنها در مورد اشیا سه بعدی، بلکه در مورد نقاشی های دارای سطح ضخیم موزه نیز صادق است. (مصطفی زادگان، ۱۳۸۴، ۱۳)
برای نور پردازی باید به ۳ نکته توجه کرد :
1- نور پردازی عمومی: نور پردازی عمومی از طريق چراغ های سقفی و بوسترها انجام می شود که باعث روشنایی کامل اتاق می شود.
۲- نور پردازی کانونی: در این نور پردازی به قسمت خاصی از خانه توجه بیشتری می شود که این نور پردازی بدون نور پردازی عمومی کاربردی ندارد.
3- نور پردازی دکوراتیو: این نورپردازی فقط برای زیبایی استفاده می شود که معمولا در موزه ها برای نشان دادن یک شیء خاص استفاده می شود که شدت نور دکوراتیو ۳ برابر نور عمومی است.
نور پردازی طبیعی (نور روز)
روشنایی طبیعی علیرغم تنوع در طول زمان و مشکلاتی که در مکان های مختلف دارد، به دلايل فيزيولوژیکی و همچنین اقتصادی، هنوز بهترین وسیله روشنایی است، و هرجا که شرایط نگهداری و حفاظت از اشیا اجازه دهد، ارجحیت با نور روز است از اینرو در هنگام طراحی موزه باید از این منبع روشنایی بهترین استفاده را نمود و این در شرایطی است که ممکن است از برخی از کیفیات ساختمانی چشم پوشی شود. جهت نور ممکن است از بالا (عمودی) یا از پهلو (افقی) باشد، مدتهاست که ارزش نورپردازی از بالا در طراحی موزه ها استفاده می شود و امتیازاتی نیز برای آن قایل هستند.
الف- نور پردازی از بالا روشی است راحتر و ثابت تر در نورپردازی و کمتر در معرض موانع جنبی در داخل و خارج از سالن موزه، مانند ساختمان های دیگر و درختان قرار می گیرد.
ب- نوری که از بالا به تصاویر و یا سایر اشياء موزه ای به نمایش گذارده می تابد، قابل تنظیم است و تامین کافی و یکنواخت آن دیدی بسیار مناسب با حداقل بازتاب و یا انحراف به وجود می آورد.
ج - امکان به نمایش گذاشتن اشیاء بیشتری را در فضای نمایشگاه امکان پذیر می سازد.
د- با توجه به حذف پنجره ها و کاهش راه های ارتباطی، فضای نمایشگاه از امنیت بیشتری برخوردار شده و تمهیدات امنیتی نیز کاهش می یابد. نورپردازی از بالا در عین حال از امتیازات فنی نیز برخوردار است که می توان آنها را با اقدامات فنی و ساختمانی تاحدودی کاهش داد. از جمله این مسایل به موارد زیر می توان اشاره نمود :
1- زیادی تابش نور سبب پراکندن اشعه های نور به صورت نامنظم و یکنواخت است و از اینرو انتشارات آن معمولا به وسیله کرکره های آفتابگیر تعدیل می شود.
2- استفاده از نورگیرها و پنجره های سقفی سبب افزایش وزن بام، پوشیده شدن پنجره ها از گرد و غبار، خطر شکستن شیشه ها، نفوذ آب باران، انقباض در اثر رطوبت، تابیدن و انتشار گرما می شود. (نفیسی، ۱۳۸۰، ۵۰)
نورپردازی جانبی (افقی)
اینگونه نورپردازی از طریق پنجره ها و نورگیرهای معمولی و اشکال و ابعاد مختلف در مکان های مناسب و دیوارها انجام می شود. پنجره ها و نورگیرها معمولا یا در ارتفاعی که بازدید کننده موزه قادر به دیدن محوطه بیرون باشد و یا در ارتفاع بالاتر نصب می شود. دیوارهایی که پنجره ها با ارتفاع معمولی بر روی آنها نصب شده غالبا بدون استفاده هستند و علاوه بر آن اشیاء بر روی دیوار مقابل این پنجره ها نصب شده اند، نیز به خاطر وجود نور از مقابل دارای انعکاس هستند که مانع دید کامل و روشن می گردد، با این وجود، اینگونه پنجره ها برای اشیایی که روی دیگر دیوارها و در زاویه ای درست نسبت به منبع نور قرار دارند، نور مناسب و دلپذیر به وجود می آورند و همچنین با استفاده از شیشه شفاف برای اینگونه پنجره ها، مناظر جانبی محوطه موزه برای بازدید کننده قابل رؤیت می گردد، این امر موجب استراحت چشم و تنوع فضای نمایشگاه می گردد. استفاده از نورگیرهایی که در ارتفاع بالا قرار دارند، نور بیشتری را تامین می کنند که مشابه نورگیری های سقفی نیز هست و در عین حالا امکان استفاده بهتر از دیوارها را نیز فراهم می سازد. در این شرایط باید سطح و ارتفاع نمایشگاه زیاد باشد تا سبب خیرگی چشم بازدید کننده نشود از اینرو افزایش هزینه ساختمان غیر قابل اجتناب می گردد. استفاده از روش های فوق می باید در ارتباط با استفاده صحیح از کف فضای نمایش، ترتیب و توالی آنها و با توجه به ابعاد و عمق آنها انجام پذیرد و هدف ایجاد بهترین منبع نور و بدست آوردن نور پردازی یکسان در کل فضای نمایشگاه است. امروزه منابع نوری که از پهلو و بالا سرچشمه می گیرند. معمولا در فضای موزه و نمایشگاه با یکدیگر ادغام شده و دیگر مثل دهه های گذشته مسئله انتخاب یکی از آنها وجود ندارد. با توجه به تغییر ساعت و شرایط نور طبیعی کنترل زاويه نور امری غیر ممکن است، از اینرو لازم است از گرفتن نور مستقيم حتی الامکان اجتناب ورزید، بخصوص که تماس مستقیم با بیرون بنا تاثیری فوری بر درجه حرارت دمای داخل می گذارد. از اینرو برای تامین روشنایی عمومی فضای موزه، معمولا از نور غیر مستقیم استفاده می شود، البته اگر این نور به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد، تاثیر تعدیل کننده روانی دارد که باید به تاثیر آن در مجموعه های نمایشی توجه داشت، به عنوان مثال ایجاد یک فضای روحانی. نورپردازی غیرمستقیم معمولا از طريق سطوحی تامین می شود که قدرت انعکاس متفاوتی دارند. استفاده از انواع سطوح احساس بازدید کننده را نسبت به فضا کاملا تغییر می دهد و از اینرو توصیه کلی در این رابطه به نوع مجموعه های نمایشی در موزه بستگی دارد. (72 ,2008 ,boylin)
نور مصنوعی
ملاحظات تکنیکی و مشکلات نگهداری مربوط به استفاده از نور مصنوعی از جمله عوامل موثر بر کاهش کاربرد نور مصنوعی در موزه ها بوده است. نور مصنوعی از منابع نقطه ای یا خطی تامین می شود و از اینرو چون سطوح تعديل
کننده شدت آن با نور موزه قابل مقایسه نیست، لذا دستیابی به شرایط مشابه نور روز نیز تا میزان محدودی امکان پذیر است. شدت و ترکیب خطی نور مصنوعی تا حدود زیادی قابل تنظیم است و از اینرو منابع نور را به نحو قابل انعطافی می توان تنظيم نمود ولی در عین حال استفاده از نور مصنوعی سبب ایجاد مشکلاتی نیز می شود. یکنواختی، مشکلات مربوط به نحوه توزیع سایه و روشن ها در دامنه دید، و افزایش دمای حاصل بخصوص در مواردی که از لامپهای گداخته استفاده دیده می شود از جمله اینگونه مسائل هستند. از آن گذشته نور طبیعی، فضا را از نوری تنظیم شده و متعادل سرشار می کند که به روش مصنوعی تنها از طریق یک نور مصنوعی بسیار قوی که سطح وسیعی را پوشش دهد، امکانپذیر است از اینرو به هر شکل، استفاده از نورپردازی مجزای اشیا، بدليل اختلاف شدت با نور عمومی، چشم را خسته می کند. در موزه ای که از نور طبیعی استفاده می شود، شیوه طراحی این وسایل از اهمیت بسیاری برخوردار است و کنترل خودکار آنها برای تعیین عملکرد خوب، ترجیح دارد. تامین امکانات مناسب فضایی جهت محافظت اشیا در مقابل رطوبت و نور در معماری موزه با توجه به شرایط مختلف آب و هوایی و نورپردازی موزه از طرق مختلف زیر قابل بررسی است.
الف - تهویه طبیعی موزه و با استفاده از نور روز
در این شرایط نور مصنوعی صرفا برای کمک به نور طبیعی استفاده می شود، و باید تلاش نمود تا احتياجات اصلی ساختمان از طريق انطباق و هماهنگی معماری آن با خصوصیات آب و هوایی منطقه ای که در آن مستقر است تامین شود. از جمله این گونه تجهیزات که در طراحی ساختمان موزه ها می توان پیش بینی نمود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- هماهنگی اندازه و موقعیت بازشوها، بخصوص در ارتباط با میزان رطوبت و انعکاس نور و گرما.
- تعیین ابعاد فضاها بر مبنای آب و هوا، به عنوان مثال: فضاهایی با ارتفاع بلند در آب و هوای گرم، در جریان طبیعی هوا (به صورت افقی یا عمودی) موثرند.

- استفاده از تکنیک های ساختمانی مناسب جهت تامین عایق های متناسب با شرایط اقلیمی محل.
انطباق خصوصیات معماری موزه با شرایط اقلیمی امکان کسب نتایج مطلوبی را به وجود می آورد و از جمله امتیازات روش عدم وجود خرابی مکانیکی و کاهش هزینه احداث و نگهداری ساختمان است.
ب - تهویه مصنوعی و نور روز
به طور کلی اصل بر تبعیت از مهمترین قوانین هماهنگی معماری موزه با شرایط آب و هوایی است و فقط در این شرایط است که دستگاه تهویه مطبوع مکانیکی نیز توصیه می گردد. از آنجا که استفاده از نور روز ارجحیت دارد. دستگاه تهویه مطبوع باید به وظایف زیر عمل کند:
- امکان استفاده از حداکثر مزایای نور روز و مقابله با نوسانات آن
- جبران کردن تغییرات ناگهانی دما که مواد ساختمانی (مثل شیشه) قادر به جذب آن نیستند.
- در اکثر موارد، غلبه بر گرما و سرما.
- برقراری جریان هوای تازه
از نقطه نظر فنی توصیه می شود که تهویه مصنوعی ساختمان بر طبق خصوصیات متفاوت محیطی و نحوه کاربرد آن- که اشیا و بخش های مختلف موزه را شامل می شود - انجام شود . عناصر تاسیساتی مانند: رادیاتورها، کانال های تهویه نیز می باید در زمینه پشت اشیا نمایشی قرار گرفته و یا در پشت دیوار با سقف کاذب مخفی شده و در معرض دید نباشند.
ج - تهویه مطبوع و نور مصنوعی
پیشرفت های فنی در امر خلق یک محیط مصنوعی، اکنون به مرحله ای رسیده است که امکان تامین مصنوعی نور پردازی و شرایط جوی را به طور کامل فراهم ساخته است. در این شرایط ثبات، انعطاف پذیری و نظم را می توان در چارچوب فضایی موزه تامین نمود. از جمله دیوارهای خارجی می توانند کاملا بسته بوده و بخوبی عایق شوند و در صورت وجود اشعه های نامطلوب نور، می تواند دقیقتر از نور روز بررسی و درمان کرد. بین موزه هایی که از نور روز استفاده می کنند و موزه هایی که نور مصنوعی را به کار می برند، تفاوت بسیاری است. در اینگونه موزه ها در صورت
چند طبقه بودن ساختمان آنها، امکان نور گیری کامل موزه در طبقات پایین تر و یا در منطقه میانی آنها وجود ندارد. از اینرو در این گونه موزه ها می باید طبقات مختلف هر یک به میزان قابل توجهی عقب نشینی داشته باشند. در حالی که در موزه ای که از نور مصنوعی استفاده می کند، از آنجا که بیشترین تاکید بر شی نمایشی است و بازدید کننده و اکثر اشیا نمایشی باید محیط طبیعی خود را با محیط مصنوعی موزه عوض کنند، از این رو معماری موزه از فضایی بزرگ، قابل تغییر و تفسیر و بسیار قابل انعطاف تشکیل می شود.
تامین تور فضاهای نمایشگاه
برای ایجاد اشیا مختلف نمی توان میزان روشنایی قطعی را مشخص نمود. از اینرو لازم است تا از نظرات کارشناسی جهت تامین روشنایی فضایی نمایشگاه متناسب با نوع اشیا و مجموعه های نمایشی استفاده نمود. به عنوان مثال میزان روشنایی برای تامین نور دانمی در طول ساعات استفاده از موزه از ۵۰ لوکس بر روی اشیا حساس نباید تجاوز کند بطور مثال تابلوهای نقاشی، منسوجات و ... (مک لنود، ۱۳۸۱، ۳۴)
بررسی اثرات نورهای طبیعی و مصنوعی بر مواد و اشیاء با ارزش
بدون در نظر گرفتن اثر رطوبت و دما بر تخریب مواد و رابطه آن با نور، به بررسی نتایج علمی و عملی از منابع مختلف می پردازیم. دانشمندان در نخستین بررسی ها دریافتند که در شدت نور یکسان، نورهای با طول موج کوتاه پتانسیل بیشتری نسبت به نورهای با طول موج بالاتر در تخریب مواد دارند که آن هم به دلیل انرژی بالا می باشد.
در این بررسی ها با قراردادن یک برگ کاغذ با کیفیت پائین، بوم های نقاشی و آبرنگ و بررسی اثر نورهای مختلف « فاکتور نسبی تخریب » برای هر طول موج و نهایتا منابع نوری تعریف گردید. « فاکتور نسبی تخریب» به رابطه بین اثر نامطلوب نور، طول موج نور تابیده، منبع نور و دمای نور (رنگ نور) اطلاق می گردد.
نتایج نشان می دهد که فاکتور نسبی تخریب نور طبیعی فیلتر شده فاقد اشعه های UV و IR ، سه تا چهار برابر نور مصنوعی لامپ های التهابی می باشد. در موادی که خاصیت باز تاباندن نور را دارند این اثرات بسیار کمتر قابل مشاهده است. البته ذکر این نکته ضروری است که احتمال خطر تخریب در مواد و بخش های مختلف اشیاء حساس به نور بسیار متفاوت است و این نتایج به صورت عمومی قابل اطمینان و اجراء می باشد.
جدول مقایسه ای فاکتور نسبی تخریب در منابع توری کلاسیک
Filter Lamp and
(منبع نور) Temperature or CCT Source Color
(دمای رنگ) Damage Potential Relative
(فاکتور نسبی تخریب)
Tungsten halogen K3000 1.04
Cool white fluorescent K4000 1.37
Sun+ daylight K5000 1.71
Daylight fluorescent K6000 2.01

براساس این جدول استفاده از نور مهتابی به رنگ اصطلاحا آفتابی با دمای رنگ ۶۰۰۰ کلوین، در یک مجموعه موزه ای حساس به نور می تواند دو برابر بیش از نور هالوژن تخریب احتمالی ایجاد کند. پس از آن بررسی برروی لامپ هالوژن و LED در مارک های مختلف و شدت نور همسان صورت گرفت. کلیه مقادیر با لوازم اندازه گیری استاندارد و طبق نظر CIE انجام شد. در این بررسی پتانسیل تخریب نسبی هالوژن ۱ در نظر گرفته شده است. (کهزادی، ۱۳۷۷، ۶۲)
کاربردها و ویژگی ها
بخش عمده ای از تاثیر گذاری یک اثر موزه ای، ناشی از کاربست صحیح نورپردازی آن است. در موزه ها، نور پردازی چیزی فراتر از نور تاباندن به اشيا، فقط برای نمایاندن آنهاست. بخش های روشن تر و تیره تر درون قاب به ساخته شدن ترکیب بندی هر نما کمک می کنند، و به این ترتیب نگاه ما را به اشیا و کنش های خاص معطوف می دارند. یک بخش از اثر که نور بیشتری دریافت کرده، می تواند جشم بیننده را به یک نکته مهم جلب کند، در مقابل، سایه جزئیات را پنهان می کند. نورپردازی کمک می کند تا بافت های اثر هنری جلوه گر شوند: خطوط در روی یک اثر، تزیینات بکار رفته، ظرافت ها، بافت ها، درخشندگی یک قطعه و...
همچنین نور پردازی به ترکیب بندی کلی اثر شکل می دهد. نورپردازی می تواند حس ما از شکل و بافت اشیای نمایش داده شده را تحت تاثیر قرار دهد. برای مثال اگر به یک اثر تاریخی گرد مانند، از پهلو نور بتابد یک نیم دایره خواهیم دید و اگر از جلو به آن نور بخورد، گرد به نظر خواهد رسید. (زاهدی، ۱۳۸۷، ۱۲۶)
نورپردازی متمرکز
نور پردازی متمرکز برای روشن ساختن و برجسته کردن آثار هنری و اجناس داخل فروشگاه ها به کار برده می شود روش نور پردازی متمرکز، برخلاف روش های دیگر نورپردازی دیوار، فقط برای روشنایی بخشیدن به اشياء داخل ویترین ها طراحی شده است.
در هر موزه بنا به نوع کاربری موزه، اشیا موجود در آن، قدمت تاریخی اشیا، ارزش ریالی آنها، میزان نور طبیعی موجود در موزه، مقدار نور کنترل نشده موجود در موزه (نظير نور برخی از تجهیزات خاص موزه ای)، میزان جلب توجه مورد نیاز برای هر کدام از اشیا بنا به نظر متولی موزه، و نیز میزان اعتبار در نظر گرفته شده برای تجهیزات نور پردازی در موزه، روش ها و انواع مختلفی از نورپردازی قابل طراحی و اجراست. باید در نظر داشت که دامنه نورپردازی و به خصوص نور پردازی های تخصصی در موزه ها، بی نهایت باز است که صرفا دقت و تخصص نور پرداز در انتخاب صحیح و اجرای اصولی آن خواهد توانست هم از جهت اصول حفاظتی و مرمتی، هم از جهت اصول زیبایی شناسی و هم از لحاظ هزینه های اجرایی به کمک موزه آمده و اهداف آن را به منثه ظهور بکشاند.
موزه ها، گالری ها و فروشگاه ها از جمله مکان هایی هستند که در آنها طراحی روشنایی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. در این محیط ها نور می تواند نقش کلیدی در نحوه دیده شدن عناصر به نمایش در آمده داشته باشد و از این رو طراحی روشنایی این قبیل محیط ها نیاز به دانش و تجربه فراوانی دارد. این کارگاه آموزشی برای کسانی تعریف شده که به صورت مستقیم با طراحی روشنایی برای محیط های یاد شده در ارتباط هستند و یا می خواهند کسانی که این کارگاه آموزشی را بگذرانند در پایان دوره قادر خواهند بود طرح های روشنایی برای موزه، گالری و فروشگاه ارایه دهند.
چگونگی طراحی موزه ها و گالری های آثار هنری
موزه ها و گالری های آثار هنری کاربرد های مشابهی داشته و مثل انواع مختلف ساختمان ها دارای ویژگی های یکسان فراوانی هستند. به طور کلی مهمترین وظایف موزه ها و گالری آثار هنری، جمع آوری، ثبت، حفاظت، تحقیق، توضیح و نمایش برخی مدارک مهم است. به همین دلیل افراد زیادی با مهارت های مختلف مورد نیاز می باشد. به هرحال، نه تنها بین موزه و گالری آثار هنری تفاوت هایی وجود دارد، بلکه بین انواع مختلفی از موزه ها و گالری ها اختلافاتی دیده می شود. برخی از سازمان ها مثل سازمان میراث فرهنگی، تفریحی و بعضی مؤسسات فرهنگی نیز جزو موزه ها محسوب می شوند. برای نمایش آثار هنری و اشیاء با اهمیت از نظر علمی و فرهنگی، سازمان باید از آنها در برابر آسیب، خطر سرقت، رطوبت، خشکی نور خورشید و گرد و غبار مراقبت کرده و آنها را در بهترین نور و نما، نشان دهد. این امر زمانی حاصل می شود که مجموعه به الف- اشياء تحت مطالعه و بررسی ب- اشیاء نمایشی تقسیم می شود.(pinna, 2003, 161)
نمایشگاه ها باید به نحوی برگزار شوند که عموم مردم بتوانند آثار را بدون هیچ مشکلی تماشا کنند. این امر نیازمند یکسری برنامه به دقت تعیین شده و گسترش یافته در فضاهایی با شکل مناسب و تزئین منطقی و جذاب به ویژه در موزه ها است. در گالری ها هر گروه از تصاویر باید در یک اتاق جداگانه قرار گیرد و هر تصویر باید روی یک دیوار مجزا باشد یعنی در هر گالری باید چند اتاق کوچک وجود داشته باشد. این شیوه نسبت به فضاهای بزرگ که برای تصاویر بزرگ به کار می روند فضای بیشتری را نسبت به مساحت زیربنا را بدست می دهد. زاویه دید انسان از ۲۷ درجه بالاتر از سطح بنایی آغاز می شود. برای یک فرد بیننده در حالت ایستاده، این بدان معناست که تصاویر نورپردازی شده باید ۱۰ متر دورتر از فرد و بخش فوقانی آنها بیشتر از ۴٬۹۰ متر بالاتر از سطح چشم و سطح پایین آنها تقریبا بیش از ۷۰ سانتی متر از چشم نباشد. بهترین شرایط آویزان کردن تصاویر کوچکتر، از نقطه ثابت (سطح افق در تصویر ) روی سطح چشم است. در نظر گرفتن مساحت ۳٫۵ متر مربع برای آویزان کردن هر تصویر، مساحت ۶ الى10 متر مربع از زمین برای هر مجسمه و1متر مربع فضا در قفسه برای هر ۴۰۰ سکه ضروری است. مباحث نور پردازی گالری ها و موزه ها بسیار نظری بوده و کیفیت نور پردازی هم غیر واقعی است آزمایشات انجام شده در آمریکا نشان داده که نور استفاده شده در نورپردازی اگر به صورت طبیعی باشد حتی اگر از نوع نور شمال هم باشد دائما در حال تغییر می باشد به همین دلیل استفاده از نور مصنوعی به جای استفاه از نور خورشید بیشتر رایج می باشد. بر اساس آزمایشات انجام شده در بوستون؛ فضای مطلوب برای تماشا کردن بین ۳۰ تا ۶۰ درجه از سمت فوقانی که از نقطه ای در وسط کف اتاق اندازه گیری می شود. (اتسوف، ۱۳۷۱، ۵۱)
در گالری آثار هنری، عموما مسیر چرخشی یک طرفه وجود ندارد و فقط بخش های جداگانه دیده می شود. موزه ها و گالری ها هر کدام نیاز به اتاق های جانبی برای بسته بندی، ارسال، بخش اداری، اسلاید، کارگاه های حفاظتی و تالار سخنرانی دارند. قصرهای غیر قابل استفاده و متروکه، کاخ ها و صومعه ها برای ساخت موزه مناسب هستند. این مکان ها برای اشیاء تاریخی و نگهداری آنها مناسب می باشند، زیرا فضای مساعدتری را نسبت به موزه های جدید برای اینگونه اشیاء فراهم می کنند. (کهزادی، ۱۳۷۷، ۱۴۴)
امروزه ساختمان موزه ها را به عنوان مراکز فرهنگی هم به کار می برند پس باید در مرحله طراحی این احتمال را هم در نظر گرفت. در این حالت باید فضای کافی برای نمایشگاه های موقتی و دائمی، کتابخانه، اتاق رسانه ها و تالار سخنرانی وجود داشته باشد. ضمنا باید فضای خاصی برای استراحت، خوردن و آشامیدن، حمل و نقل و انبار، نگهداری از اشیاء، کارگاه ها و بخش های اداری تخصيص دارد. پیشرفت های تکنولوژی نه تنها بر عملکرد موزه ها، بلکه بر طراحی نمایشگاه ها هم تأثیر بسزایی دارد. کامپیوتری کردن ثبت مجموعه و مستند سازی طراحی، کوچک کردن لامپ و فیبر نوری و تأثير آنها بر طراحی نورپردازی دو نمونه از این پیشرفت ها هستند. (دبیری نژاد،1383، ۷۴)
نتیجه
موزه ها صرفا گالری هایی برای تماشای اشیاء و آثار تاریخی نبوده و امروزه در موزه های معروف دنیا از تکنیک های مختلفی برای معرفی اشیا استفاده می شود، و می گوید: « یک موزه نه تنها باید هماهنگ با اهداف، کیفیت و نوع آثار نمایشی، بلکه باید با توجه به پاره ای از ملاحظات اقتصادی و اجتماعی طرح ریزی شود. در حقیقت موزه مشتمل بر امکانات بسیاری است و طراحی که مأموریت ساخت آن را بر عهده دارد قبل از همه برای خود علاوه بر ساخت ماهیت ویژه موزه ای باید عامل مکمل پیشرفت و اهدافی که می توان در رابطه با آن پیش بینی کرد را نیز مشخص کند بنابراین امروزه مقوله نورپردازی و جایگاه آن در موزه ها امری حیاتی و مهم از جهات مختلفی به شمار می رود. از جمله تبیین ماهیت اثر تاریخی و شناسایی کامل مختصات آن، که این امر می تواند از دیدگاه اقتصادی کمک بزرگی در جهت جذب مخاطب و بازدید کننده موزه به شمار آید.
منابع
اتسوف، گالو، نقش عوامل بیولوژیک در فرسایش کاغذ، مترجم عباسعلی عابدی استاد، کتابخانه آستان قدس رضوی،
۱۳۷۱
ارژمند، محمود، معماری موزه دیروز امروز، موزه ها، شماره ۴۰، پاییز ۱۳۸۳
امین شیرازی، شهرزاد، دستورالعمل حفاظتی بافته ها، پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی سازمان میراث فرهنگی،۱۳۸۲
سروقد مقدم، ابوالحسن، موزه «چگونه می توان عملیات مربوط به اصول موزه داری را رهبری کرد ؟» آستان قدس رضوی، تهران، ۱۳۷۷
دبیری نژاد، رضا، موزه: دیروز، امروز، فردا، نشر ساحت، تهران، ۱۳۸۳
زاهدی، محمد، و بهاره حاجیها، موزه و موزه داری و موزه ها، انتشارات چهارباغ، اصفهان، ۱۳۸۷
كمال، سوارنا، تأثیر مخرب نور بر اشیاء موزه ای و اقدامات حفاظتی، مترجم مهرداد وحدتی، اداره کل موزه ها، گروه پژوهش و برنامه ریزی، تیر ماه ۱۳۶۳
کهزادی، مریم، موزه و نورپردازی، پایان نامه کارشناسی، مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی، ۱۳۷۷
مولا جولی، برانو، معماری موزه، اداره کل موزه ها، تهران، ۱۳۶۳
مصطفی زادگان، رضا، موزه و نمایشگاه، مجله موزه ها، شماره ۴۳، تابستان ۱۳۸۴
مک لتود، کل، پژوهشنامه فنی ۲، نورپردازی موزه، ترجمه حسن فاطمی، ۱۳۸۱
نعیمیان، سیدمحسن، نورموزه، مجله موزه ها، شماره ۱۷، ۱۳۷۶
نفیسی، نوشین دخت، موزه داری، سمت و سازمان میراث فرهنگی، تهران، ۱۳۸۰
منابع لاتین
- Boylan, Patrick and Woollard, Vicky, Running a museum: the trainer's manual, city, 2008
-Taylor, Kim. Light Belitha pressLTD, London, N16,1992
- Pinna, Giovann I, tangible heritage and museums, ICOM, 2003.
-Kaiser, Michael, strategic planning in the arts: a practical guide 2005.